Վահան Տերյան

Ծնվել է Ախալքալաքի Գանձա գյուղում՝ հոգևորականի ընտանիքում։ 1897թվականին Տերյանը մեկնում է Թիֆլիս, ուր սովորում էին այդ ժամանակ իր ավագ եղբայրները։ Եղբայրների մոտ ապագա բանաստեղծը սովորում է ռուսերեն ու պատրաստվում ընդունվելու ՄոսկվայիԼազարյան ճեմարան։ 1899 թվականին Տերյանը ընդունվում է Լազարյան ճեմարան, ուր ծանոթանում է Ալեքսանդր Մյասնիկյանի, Պողոս Մակինցյանի, Ցոլակ Խանզադյանի և այլ՝ ապագայում հայտնի դարձած անձնավորությունների հետ։ Ավարտում է Լազարյան ճեմարանը 1906թվականին, այնուհետև ընդունվում Մոսկվայի պետական համալսարան, որից կարճ ժամանակ հետո ձերբակալվում է հեղափոխական գործունեության համար ու նետվում Մոսկվայի Բուտիրկա բանտը։

1908 թվականին Թիֆլիսում լույս է տեսնում Տերյանի ստեղծագործությունների «Մթնշաղի անուրջներ» ժողովածուն, որը շատ ջերմ է ընդունվում՝ թե՛ ընթերցողների, և թե՛ քննադատների կողմից։ 1915թվականին «Մշակ» թերթում հրատարակվում է բանաստեղծի հայրենասիրական բանաստեղծությունների «Երկիր Նաիրի»շարքը։

1912 թվականին հիմնադրում է «Պանթեոն»հրատարակչությունը և ծավալում գրահրատարակչական, թարգմանական լայն գործողություն։

1915-1916 թվականներին Տերյանը մասնակցում է Վալերի Բրյուսովի և Մաքսիմ Գորկու կազմած ու խմբագրած «Հայաստանի պոեզիան» և «Հայ գրականության ժողովածու» գրքերի ստեղծման աշխատանքներին։ Հայերենիցռուսերեն է թարգմանում Գաբրիել Սունդուկյանի «Պեպո»-ն, Րաֆֆու «Կայծեր»-ի առաջին հատորը, Շիրվանզադեի «Չար ոգի»-ն։

1916 թվականին երևում են Վահանի կրծքում բուն դրած թոքախտի նշանները։ Գալիս է Կովկաս բժշկվելու, բայց փետրվարյան հեղափոխությունը դրդում է նրան թողնել բժշկվելը և գնալ Պետերբուրգ։ Խորհրդային իշխանության հաստատման առաջին իսկ օրերից դառնում է Ստալինի մոտիկ աշխատակից։

1917 թվականի հոկտեմբերին Տերյանը ակտիվորեն մասնակցում է բոլշևիկյան հեղափոխությանը և այն հաջորդած քաղաքացիական պատերազմին։ Լենինիստորագրությամբ մանդատով մասնակցում է Բրեստի խաղաղ պայմանագրի ստորագրմանը։ 1919 թվականին Տերյանը՝ լինելով Համառուսական Կենտրոնական Գործկոմի անդամ, առաջադրանք է ստանում մեկնել Թուրքիա, սակայն ծանր հիվանդության պատճառով ստիպված է լինում մնալ Օրենբուրգում, ուր և վախճանվում է 1920 թվականի հունվարի 7-ին ընդամենը 35 տարեկան հասակում։

տխրություն

Սահուն քայլերով, աննշմար, որպես քնքուշ մութի թև,

Մի ըստվեր անցավ ծաղիկ ու կանաչ մեղմիկ շոյելով.

Իրիկնաժամին թփերն օրորող հովի պես թեթև

Մի ուրու անցավ, մի գունատ աղջիկ ճերմակ շորերով…

Արձակ դաշտերի ամայության մեջ նա մեղմ շշնջաց,

Կարծես թե սիրո քնքուշ խոսք ասաց նիրհող դաշտերին.—

Ծաղիկների մեջ այդ անուրջ կույսի շշուկը մնաց

Եվ ծաղիկները այդ սուրբ շշուկով իմ սիրտը լցրին…

1908

Իմ խաղաղ երեկոն է հիմա

Մեղմալույս, և՛ տխուր, և՛ անուշ.

Քեզ երբեք սիրտըս չի մոռանա,

Իմ մաքո՛ւր, առաջին իմ անուրջ…

Տարիներ, տարիներ կըսահեն,

Կըմեռնեն երազները բոլոր-

Քո պատ՛կերը անեղծ կըպահեմ

Օրերում անհաստատ ու մոլոր։

Ե՛վ տանջանք, և՛ բեկում, և՛ թախիծ-

Սև օրեր ես դեռ շա՜տ կըտեսնեմ.

Անունըդ թող փարոս լինի ինձ

Սուտ կյանքի և դառը մահու դեմ…

Այս բանաստեղծությունը իմ կարծիքով Տերյանի առաջին սիրո մասին է։ Ըստ իս Տերյանը պատմում էր իր առաջին խոր զգացմունքի մասին ու բանաստեղծությունում արտահայտում իր ողջ սերն ու զարմանքը։ Ինձ համար այս բանաստեղծությունը ասես լույսի մի նշույլ լինի` խավարի մեջ։ Այն խավարի, որ պատել էր բանաստեղծի հոգին։Իմ խաղաղ երեկոն է հիմա

Մեղմալույս, և՛ տխուր, և՛ անուշ.

Քեզ երբեք սիրտըս չի մոռանա,

Իմ մաքո՛ւր, առաջին իմ անուրջ…

Իր այս տողերի մեջ Տերյանը ինձ համար այնքան անկեղծ ու պարզ է թվում և միաժամանակ այնքան խորն ու թախծոտ` չնայած որ պատմում է շատ լուսավոր զգացմունքի մասին։ Իմ կարծիքով Տերյանը փորձել է հավերժացնել իր ունեցած սիրո զգացմունքը և իր առաջին սիրուն։

Քո պատ՛կերը անեղծ կըպահեմ

Օրերում անհաստատ ու մոլոր…

Ես այս տողերը կարդալով հասկանում եմ` ավելի կոնկրետ հիշում եմ, որ կյանքը հավերժ չէ, իսկ Տերյանը այդ «անհաստատ» օրերում միշտ հիշում էր իր առաջին սիրում։

Սուտ կյանքի և դառը մահու դեմ…

Ինձ համար այս տողերը ընթերցելուց հարց առաջացավ` ինչո՞ւ հենց սուտ կյանք ու դառը մահ, չ՞է որ կյանքը ինքնին այնքան գունավոր է, իսկ մահը այն` որը բաժանում է մեզ այս կյանքից։ Երևի Տերյանի համար սուտ կյանք էր ու դառը մահ այն ժամանակ, երբ իր «սերն» իր կողքին չէր։

ՄԻ՞ԹԵ ՎԵՐՋԻՆ ՊՈԵՏՆ ԵՄ ԵՍ 

Մի՞թե վերջին պոետն եմ ես,

Վերջին երգիչն իմ երկրի.

Մա՞հն է արդյոք, թե նի՞նջը քեզ

Պատել, պայծառ Նաիրի:

Վտարանդի, երկրում աղոտ,

Լուսե՜ղ, քեզ եմ երազում,

Եվ հնչում է, որպես աղոթք

Արքայական քո լեզուն:

Հնչում է միշտ խոր ու պայծառ,

Եվ խոցում է — այրում.

Արդյոք բոցե վարդե՞րդ են վառ.

Թե՞ վերքերն իմ հրահրուն:

Ահով ահա կանչում եմ քեզ,

Ցոլա, ցնորք Նաիրի.-

Մի՞թե վերջին պոետն եմ ես,

Վերջին երգիչն իմ երկրի ...

Մի խառնեք

Մի խառնեք մեզ ձեր վայրի, արջի ցեղերին,-

Մեր երկիրը ավերված, բայց սուրբ է և հին:

Որպես լեռն է մեր պայծառ, տեսել հազար ձյուն,

Այնպես նոր չեն մեզ համար դավ ու դառնություն:

Բաբելոնն է եղել մեր ախոյանը՝ տե'ս-

Անհետ կորել, անցել է - չար մշուշի պես:

Ասորիքն է եղել մեր թշնամին - ահա'

Դաշտ է տեղը և չըկա քար քարի վրա:

Ամրակուռ է մեր հոգին - դարերի զավակ

Շատ է տեսել մեր սիրտը ավեր ու կրակ:

Շատ է տեսել երկիրն իմ ցավ ու արհավիրք.

Լաց է այնտեղ ամեն երգ և ողբ ամեն գիրք:

Գերված ենք մենք, ո'չ ստրուկ - գերված մի արծիվ,

Չարության դեմ վեհսիրտ միշտ, վատի դեմ ազնիվ:

Բարբարոսներ շատ կըգան ու կանցնեն անհետ,

Արքայական խոսքը մեր կըմնա հավետ:

Չի հասկանա ձեր հոգին և ծույլ, և օտար,

Տաճար է մեր երկիրը, սուրբ է ամեն քար:

Եգիպտական բուրգերը փոշի կըդառնան,

Արևի պես, երկի'ր իմ, կըվառվես վառման:

Որպես Փյունիկ կրակից կելնես, կելնես նոր

Գեղեցկությամբ ու փառքով վառ ու լուսավոր:

Արիացի'ր, սի'րտ իմ, ե'լ հավատով տոկուն,

Կանգնի'ր հպարտ որպես լույս լեռն է մեր կանգուն: